A doutrina de Marx suscita en todo o mundo civilizado a maior hostilidade e o maior odio de toda a ciencia burguesa (tanto a oficial como a liberal), que ve no marxismo unha especie de “seita perniciosa”. E non se pode esperar outra actitude, pois nunha sociedade baseada na loita de clases non pode haber ciencia social “imparcial”. De unha forma ou de outra, toda a ciencia oficial e liberal defende a escravitude asalariada, mentres que o marxismo declarou unha guerra implacábel a esa escravitude. Esperar que a ciencia sexa imparcial nunha sociedade de escravitude asalariada sería unha inxenuidade tan pueril como esperar que os fabricantes sexan imparciais canto á cuestión da conveniencia de aumentar os salarios dos obreiros diminuíndo os lucros do capital.Pero non é todo. A historia da filosofía e a historia da ciencia social ensinan con toda claridade que no marxismo non hai nada que se asemelle ao “sectarismo”, no sentido de unha doutrina pechada en si mesma, petrificada, xurdida á marxe da estrada real do desenvolvemento da civilización mundial. Pola contra, o xenio de Marx reside precisamente en ter dado respostas ás cuestións que o pensamento avanzado da humanidade tiña xa colocado. A súa doutrina xurdiu como a continuación directa e inmediata das doutrinas dos representantes máis eminentes da filosofía, da economía política e do socialismo.
A doutrina de Marx é omnipotente porque é exacta. É completa e harmoniosa, dando aos homes unha concepción integral do mundo, inconciliábel con toda superstición, con toda reacción, con toda defensa da opresión burguesa. O marxismo é o sucesor lexítimo do que de mellor creou a humanidade no século XIX: a filosofía alemá, a economía política inglesa e o socialismo francés.
Imos deternos brevemente nestas tres fontes do marxismo, que son, ao mesmo tempo, as súas tres partes constitutivas.
I
A filosofía do marxismo é o materialismo. Ao longo de toda a historia moderna de Europa, e especialmente a finais do século XVIII, En Francia, onde se deu a batalla decisiva contra todas as antigallas medievais, contra o feudalismo nas institucións e nas ideas, o materialismo mostrou ser a única filosofía consecuente, fiel a todas as ensinanzas das ciencias naturais, hostil á superstición, á beatería, etc. Por iso, os inimigos da democracia tentaban con todas as súas forzas “refutar”, desacreditar e calumniar o materialismo e defendían as diversas formas do idealismo filosófico, que se reduce sempre, de un modo ou de outro, a defensa ou ao apoio da relixión.
Marx e Engels defenderon resoltamente o materialismo filosófico e explicaron repetidas veces que profundamente errado era todo canto fose desviarse del. Onde as súas opinións aparecen expostas con maior claridade e pormenor é nas obras de Engels Ludwig Feuerbach e Anti-Dühring, as cales –da mesma forma que o Manifesto Comunista- son os libros de todo obreiro consciente.
Marx non se limitou, porén, ao materialismo do século XVIII; pola contra levou máis lonxe a filosofía. Enriqueceuna coas adquisicións da filosofía clásica alemá, sobre todo do sistema de Hegel, o cal conduciu a súa vez ao materialismo de Feuerbach. A principal desas adquisicións e a dialéctica, isto é, a doutrina do desenvolvemento na súa forma máis completa, máis profunda e máis isenta de unilateralidade, a doutrina da relatividade do coñecemento humano, que nos dá un reflexo da materia en constante desenvolvemento. As descobertas máis recentes das ciencias naturais –o radio, os electróns, a transformación dos elementos- confirmaron de maneira admirábel o materialismo dialéctico de Marx, a despeito das doutrinas dos filósofos burgueses cos seus “novos” regresos ao vello e podre idealismo.
Aprofundando e desenvolvendo o materialismo filosófico, Marx levouno até o fin e estendeuno do coñecemento da natureza até o coñecemento da sociedade humana. O materialismo histórico de Marx é unha conquista formidábel do pensamento científico. Ao caos e arbitrariedade que até entón imperaban nas concepcións da historia e da política sucedeu unha teoría científica notabelmente integral e harmoniosa, que mostra como, en consecuencia do crecemento das forzas produtivas, se desenvolve de unha forma de vida social outra máis elevada, como, por exemplo, o capitalismo nace do feudalismo.
Así como o coñecemento do home reflicte a natureza que existe independentemente del, isto é, a materia en desenvolvemento, tamén o coñecemento social do home (ou sexa: as diversas opinións e doutrinas filosóficas, relixiosas, políticas, etc.) reflicte o rexime económico da sociedade. As institucións políticas son a superestrutura que se ergue sobre a base económica. Así vemos, por exemplo, como as diversas formas políticas dos Estados europeos modernos sirven para reforzar a dominación da burguesía sobre o proletariado.
A filosofía de Marx é o materialismo filosófico acabado, que deu á humanidade, á clase obreira sobre todo, poderosos instrumentos de coñecemento.
II
Despois de ter verificado que o rexime económico constitúe a base sobre a cal se ergue a superestrutura política, Marx dedicouse principalmente ao estudo deste rexime económico. A obra principal de Marx, O Capital, é dedicada ao estudo do rexime económico da sociedade moderna, isto é, da sociedade capitalista.
A economía política clásica anterior a Marx tíñase formado na Inglaterra, o país capitalista máis desenvolvido. Adam Smith e David Ricardo lanzaron nas súas investigacións do rexime económico os fundamentos da teoría do valor-traballo. Marx continuou a súa obra. Fundamentou con toda precisión e desenvolveu de forma consecuente aquela teoría. Mostrou que o valor de calquera mercadoría é determinado pola cantidade de tempo de traballo socialmente necesario investido na súa produción.
Onde os economistas burgueses vían relacións entre obxectos (troco de unhas mercadorías por outras), Marx descobriu relacións entre persoas. O troco de mercadorías expresa a ligazón que se estabelece, por medio do mercado, entre os diferentes produtores. O diñeiro indica que esta ligazón se torna cada vez máis estrita, unindo indisolubelmente nun todo a vida económica dos diferentes produtores. O capital significa un maior desenvolvemento desta ligazón: a forza de traballo do home tórnase unha mercadoría. O obreiro asalariado vende a súa forza de traballo ao propietario da terra, das fábricas, dos instrumento de traballo. O obreiro emprega unha parte do día de traballo para cubrir o custo do seu sustento e da súa familia (salario); durante a outra parte do día, traballa gratuitamente, creando para o capitalista a plusvalía, fonte dos lucros, fonte das riquezas da clase capitalista.
A teoría da plusvalía constitúe a pedra angular da teoría económica de Marx.
O capital, creado polo traballo do obreiro, oprime ao obreiro, arruína ao pequeno patrón e crea un exército de desempregados. Na industria, é inmediatamente visíbel o triunfo da grande produción; pero tamén na agricultura deparamos co mesmo fenómeno: aumenta a superioridade da grande explotación agrícola capitalista, medra o emprego de maquinaria, a propiedade labrega cae nas garras do capital financeiro, declina e arruínase baixo o peso da técnica atrasada. Na agricultura, o declinio da pequena produción revístese de outras formas, pero ese declinio é un feito indiscutíbel.
Esmagando a pequena produción, o capital fai aumentar a produtividade do traballo e crea unha situación de monopolio para os consorcios dos grandes capitalistas. A propia produción vai adquirindo cada vez máis un carácter social –centenas de milleiros e millóns de obreiros son reunidos nun organismo económico coordenado- mentres un puñado de capitalistas se apropia do produto do traballo común. Medran a anarquía da produción, as crises, a corrida louca aos mercados, a escasez de medios de subsistencia para as masas da poboación.
Ao aumentar a dependencia dos obreiros relativamente ao capital, o rexime capitalista crea a grande forza do traballo unido.
Marx trazou o desenvolvemento do capitalismo desde os primeiros xermolos da economía mercantil, desde o troco simple, até ás súas formas superiores, até a grande produción.
E de ano para ano a experiencia de todos os países capitalistas, tanto os vellos como os novos, fai ver claramente a un número cada vez maior de obreiros a xusteza desta doutrina de Marx.
O capitalismo venceu no mundo enteiro, pero esta vitoria non é máis do que o preludio do triunfo do traballo sobre o capital.
III
Cando o rexime feudal foi derrubado e a “libre” sociedade capitalista viu a luz do día, tornouse inmediatamente claro que esa liberdade representaba un novo sistema de opresión e explotación dos traballadores. Como reflexo desa opresión e como protesta contra ela, comezaron inmediatamente a xurdir diversas doutrinas socialistas. Pero o socialismo primitivo era un socialismo utópico. Criticaba a sociedade capitalista, condenábaa, amaldizoábaa, soñaba coa súa destrución, fantaseaba sobre un rexime mellor, quería convencer os ricos da inmoralidade da explotación.
Pero o socialismo utópico non podía indicar unha saída real. Non sabía explicar a natureza da escravitude asalariada no capitalismo, nin descubrir as leis do seu desenvolvemento, nin encontrar a forza social capaz de se tornar a creadora da nova sociedade.
Entre tanto as tempestuosas revolucións que acompañaron en toda Europa, e especialmente en Francia, a caída do feudalismo, da servidume, mostraban cada vez con maior claridade que a loita de clases era a base e a forza motriz de todo o desenvolvemento.
Ningunha vitoria da liberdade política sobre a clase feudal foi alcanzada sen unha resistencia desesperada. Ningún país capitalista se formou sobre unha base máis ou menos libre, máis ou menos democrática, sen unha loita a morte entre as diversas clases da sociedade capitalista.
O xenio de Marx está en ter sido o primeiro en ter sabido deducir de aí a conclusión implícita na historia universal e en tela aplicado consecuentemente. Tal conclusión é a doutrina da loita de clases.
Os homes sempre foron en política vítimas inxenuas do engano dos outros e do propio e continuarán a selo mentres non aprenderen a descubrir por tras de todas as frases, declaracións e promesas morais, relixiosas, políticas e sociais, os intereses de unha ou outra clase. Os partidarios de reformas e melloramentos veranse sempre enganados polos defensores do vello, mentres non compreenderen que toda institución vella, por máis bárbara e apodrecida que pareza, se mantén pola forza de unhas ou de outras clases dominantes. E para vencer a resistencia desas clases só hai un medio: encontrar na propia sociedade que nos rodea, educar e organizar para a loita, os elementos que podan –e, pola súa situación social, deban- formar a forza capaz de varrer o vello e crear o novo.
Só o materialismo filosófico de Marx indicou ao proletariado a saída da escravitude espiritual en que vexetaron até hoxe todas as clases oprimidas. Só a teoría económica de Marx explicou a situación real do proletariado no conxunto do rexime capitalista.
No mundo enteiro, da América ao Xapón e da Suecia á África do Sur, multiplícanse as organizacións independentes do proletariado. Este edúcase e instrúese facendo a súa loita de clase; libérase dos prexuizos da sociedade burguesa, adquire unha coesión cada vez maior, aprende a medir o alcance dos seus éxitos, tempera as súas forzas e crece irresistibelmente.
Artigo de V.I. LENIN publicado por vez primeira en marzo de 1913